Χρόνιος πόνος και ψυχική κατάσταση: Τι σχέση έχουν;

Ως χρόνιο πόνο, σύμφωνα με μελέτη του 2023 (Dydyk & Conermann, 2023) ορίζουμε τον πόνο, που διαρκεί για περισσότερους από 3 μήνες.

Η σχέση πόνου και επιβάρυνσης της ψυχικής κατάστασης είναι αμφίδρομη, καθότι ο χρόνιος πόνος σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται με καταστάσεις, όπως άγχος και κατάθλιψη, ενώ τέτοιου είδους καταστάσεις συχνά είναι εκλυτικοί παράγοντες χρονίου πόνου.

Το άγχος και η ψυχική πίεση επηρεάζουν την αντίληψη του πόνου;

Στη διεθνή βιβλιογραφία ανευρίσκεται πληθώρα μελετών, τα στοιχεία των οποίων καταδεικνύουν την επιρροή της ψυχικής πίεσης επί της αντίληψης του πόνου, ήτοι της ερμηνείας των αλγεινών ερεθισμάτων από το άτομο.

Αρχικά αξίζει να επανέλθουμε σε μελέτη του 2009 (National Research Council, 2009), στα πλαίσια της οποίας έγινε ανασκόπηση της σχετικής διεθνούς επιστημονικής βιβλιογραφίας. Οι συγγραφείς της συγκεκριμένης μελέτης σημειώνουν, ότι η επιρροή του φόβου και του άγχους πάνω στον τρόπο, δια του οποίου το άτομο αντιλαμβάνεται τα αλγεινά ερεθίσματα, δεν είναι μονοσήμαντη. Σε κάποιες περιπτώσεις τέτοιου είδους ψυχική κατάσταση συσχετίζεται με εντονότερη αντίδραση στα οδυνηρά ερεθίσματα, ήτοι το άτομο αισθάνεται ισχυρότερο πόνο. Αντίθετα, υπό συνθήκες είναι δυνατόν η έντονη ψυχική πίεση να «αμβλύνει» την αίσθηση του πόνου. Το φαινόμενο μάλιστα της «αμφίσημης» επιρροής της ψυχικής πίεσης στην αντίληψη του πόνου έχει επιβεβαιωθεί τόσο στον άνθρωπο, όσο και σε ζώα.

Οι συντάκτες ανασκόπησης της βιβλιογραφίας του 2015 (Ahmad & Zakaria, 2015) περιγράφουν μία γοητευτική θεωρία, βάσει της οποίας θα μπορούσε να εξηγηθεί το πότε η ψυχική πίεση οδηγεί σε «υπεραλγησία» («έντονη» αίσθηση του πόνου) και πότε σε «αναλγησία» («μειωμένη» αίσθηση του πόνου). Μάλιστα οι συγγραφείς αναφέρουν τον όρο αναλγησία επαγόμενη από την πίεση (stress – induced analgesia). Οι επιστήμονες, που συνέγραψαν τη συγκεκριμένη ανασκόπηση θεωρούν, ότι η συναισθηματική κατάσταση «ρυθμίζει» τον τρόπο αντίληψης του πόνου μέσω μίας αλληλεπίδρασης σθένους (ευχάριστο – δυσάρεστο) και επιπέδου διέγερσης (ηρεμία – υπερδιέγερση). Η αλληλεπίδραση αυτή καθορίζει, το αν θα επέλθει «υπεραλγησία» ή «αναλγησία».

Ένα συναίσθημα με αρνητικό σθένος (δυσάρεστο), το οποίο όμως συνδέεται με χαμηλό επίπεδο διέγερσης, όπως είναι το άγχος, «μετακινεί» την αντίληψη του πόνου προς την υπεραλγησία (το άτομο αισθάνεται εντονότερο πόνο). Αντίθετα, ένα αρνητικό συναίσθημα, το οποίο συνδέεται με υπερδιέγερση, όπως είναι ο φόβος, «μετακινεί» την αντίληψη του πόνου προς την αναλγησία (το άτομο αισθάνεται λιγότερο έντονο πόνο). Σχηματικά η θεωρία αυτή αποδίδεται παρακάτω.

Οι συντάκτες της μελέτης αυτής του 2015 (Ahmad & Zakaria, 2015) συνεχίζουν παρατηρώντας, ότι η αντίληψη και ερμηνεία των εξωτερικών παραγόντων, που δρουν ως εκλυτικοί παράγοντες ψυχικής πίεσης, εξαρτάται από την προσωπικότητα ενός εκάστου. Άτομα, τα οποία έχουν την τάση να «καταστροφολογούν», έχουν αρνητική αντίληψη των καταστάσεων και η τάση αυτή επηρεάζει αρνητικά την ψυχική τους κατάσταση. Μελέτες έδειξαν, πως οι γυναίκες έχουν «ρέπουν» προς την καταστροφολογία σε υψηλότερο βαθμό από του άνδρες. Παρατηρήσεις σε ζώα μάλιστα κατέδειξαν, πως τα οιστρογόνα (είναι οι «γυναικείες ορμόνες») ενισχύουν την αντίληψη του πόνου, ενώ γυναίκες καπνίστριες, που στο αίμα τους έχουν χαμηλότερα επίπεδα οιστρογόνων, αναφέρουν και λιγότερο έντονη αντίληψη του πόνου. Άλλα στοιχεία εξάλλου καταδεικνύουν, πως οι γυναίκες τείνουν να έχουν «ενισχυμένη» αντίληψη του πόνου εν σχέσει με τους άνδρες.

Σε άλλο σημείο της ενδιαφέρουσας αυτής μελέτης (Ahmad & Zakaria, 2015), αναφέρεται το παράδειγμα του στρατιώτη, που τραυματίζεται στη μάχη, ο οποίος χρειάζεται μικρότερη δόση αναλγητικού σε σύγκριση με έναν πολίτη, που φέρει παρόμοια τραύματα. Εκ της παρατήρησης αυτής συνάγεται, ότι η ένταση του πόνου, που εις αισθάνεται, καθορίζεται και από την προσωπική αντίληψη του πόνου σε συγκεκριμένες συνθήκες. Ένας τραυματισμένος στη μάχη στρατιώτης αντέχει καλύτερα τον πόνο, καθότι δέχεται τα τραύματά του ως μέρος της όλης εμπειρίας της μάχης και τρόπον τινά αισθάνεται «ανακουφισμένος», που δεν σκοτώθηκε. Ένας πολίτης αντίθετα, αντιμετωπίζει τον τραυματισμό του ως μία «τραγωδία», εξού και η εντονότερη αίσθηση του πόνου. Το παράδειγμα αυτό είναι ενδεικτικό της εξάρτησης της αντίληψης του πόνου, όχι μόνον από το εύρος της ιστικής βλάβης, αλλά και από ψυχικούς παράγοντες.

Ενδιαφέρουσα είναι και η αναφορά, που ανευρίσκεται στη συγκεκριμένη μελέτη του 2015 (Ahmad & Zakaria, 2015), του «προτύπου κινήτρου – απόφασης» (motivation – decision model), εκ του οποίου προκύπτει μία εναλλακτική εξήγηση της εκδήλωσης «αναλγησίας» μετά από ψυχική πίεση. Με βάση το μηχανισμό αυτό, η αναλγησία προκύπτει είτε ένεκα της προσπάθειας αποφυγής μίας μεγαλύτερης απειλής, είτε εν αναμονή κάποιας αμοιβής. Όταν κάποιος βρεθεί αντιμέτωπος με μία επικίνδυνη απειλή, όπως ένα άγριο ζώο, δίνει προτεραιότητα στην εύρεση τρόπου αποφυγής του κινδύνου, οπότε δεν ασχολείται με τον όποιο πόνο αισθάνεται, άρα έχουμε αναλγησία. Ομοίως, σε περιπτώσεις, που υφίσταται η πιθανότητα κάποιου κέρδους, το κίνητρο «μετριάζει» την αίσθηση του πόνου, οπότε και έχουμε αναλγησία.

Πάντως αύξηση της έντασης του σπλαχνικού συγκεκριμένα πόνου παρατηρούν, πως υφίσταται και σε περιπτώσεις συνύπαρξης μακροχρονίου άγχους και ευερέθιστου εντέρου, οι συντάκτες μελέτης του 2018 (Meerveld & Johnson, 2018). Οι οποίοι μάλιστα αποδίδουν το φαινόμενο αυτό σε μεταβολές στη σύνθεση των νευροδιαβιβαστών, η δράση των οποίων προάγει και εντείνει την αντίληψη του πόνου.

Ο χρόνιος πόνος αλλάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου;

Καταρχάς, χρήσιμο είναι να αναφερθούμε σε μελέτη του 2021 (Barroso και συνεργάτες, 2021), της οποίας οι συντάκτες σημειώνουν, πως ο ορισμός του χρονίου πόνου ως αυτού, που διαρκεί περισσότερο από 3 μήνες, είναι μάλλον ατελής, καθότι σε αυτόν δεν ενσωματώνονται οι υποκείμενοι μηχανισμοί αντίληψης του πόνου, ενώ δια αυτού ο χρόνιος πόνος αντιμετωπίζεται – εσφαλμένα – ως μία «απλή παράταση» του οξέος πόνου και υποδηλώνεται, ότι χρόνιος και οξύς πόνος έχουν κοινούς μηχανισμούς εκδήλωσης. Επισημαίνεται δε, πως στοιχεία από επιστημονικές έρευνες καταδεικνύουν, πως η «μετάβαση» από τον οξύ στο χρόνιο πόνο συνδέεται με σημαντική λειτουργική αναδόμηση της εγκεφαλικής λειτουργίας.

Στη συγκεκριμένη μάλιστα εργασία (Barroso και συνεργάτες, 2021) περιγράφεται η θεώρηση του εγκεφάλου ως ενός συνόλου τρόπον τινά εξειδικευμένων περιοχών, οι οποίες είναι συνδεδεμένες μεταξύ τους χάρη σε πολύπλοκα νευρωνικά δίκτυα. Η αποτελεσματική διακίνηση πληροφοριών μεταξύ των περιοχών αυτών είναι απαραίτητη, προκειμένου να υποστηριχθούν οι ανώτερες εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως είναι οι γνωσιακές και οι αντιληπτικές λειτουργίες. Φαίνεται, πως ο χρόνιος πόνος επιδρά ως «παράγων καταπόνησης» επί του εγκεφάλου και ένεκα αυτού προκαλούνται στον εγκέφαλο αλλαγές, τόσο δομικές, όσο και λειτουργικές.

Έτσι, σύμφωνα με τα στοιχεία, που παρατίθενται στο πόνημα αυτό (Barroso και συνεργάτες, 2021), περιοχές, του εγκεφάλου, οι οποίες υπό φυσιολογικές συνθήκες παρουσίαζαν χαρακτηριστικά υψηλής συνδεσιμότητας με άλλες περιοχές, καθώς και έντονη δραστηριότητα, «υποβαθμίζονται» λειτουργικά παρουσία χρονίου πόνου. Αντίθετα, περιοχές, που πριν παρουσίαζαν μάλλον χαμηλή συνδεσιμότητα «αναβαθμίζονται» λειτουργικά με τη δραστηριότητά τους να καταγράφεται εντονότερη. Τέτοιες αλλαγές έχουν παρατηρηθεί σε πλήθος καταστάσεων, που συνδέονται με την εκδήλωση χρονίου πόνου, όπως είναι η οστεοαρθρίτιδα και η χρόνια οσφυαλγία και φαίνεται, πως έχουν τη δική τους ιδιαίτερη σημασία σε ό,τι αφορά το «πέρασμα» από τον οξύ στο χρόνιο πόνο.

Οι περιοχές, στις οποίες εντοπίζονται – σύμφωνα με τους συντάκτες της εν λόγω μελέτης του 2021 (Barroso και συνεργάτες, 2021) – λειτουργικές και δομικές αλλαγές παρουσία χρονίου πόνου είναι αυτές του μεταιχμιακού συστήματος, που περιλαμβάνουν τον ιππόκαμπο και την αμυγδαλή. Σημειώνεται δε, πως οι περιοχές αυτές εμπλέκονται στην δημιουργία κινήτρων, στη διαμόρφωση του αισθήματος ανταμοιβής και αποστροφής, αλλά και στη διαδικασία της μάθησης.

Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
www.eleftheia.gr

^{Ενδεικτική βιβλιογραφία}

^{Dydyk AM, Conermann T. Chronic Pain. [Updated 2023 Jul 21]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553030/}

^{National Research Council (US) Committee on Recognition and Alleviation of Pain in Laboratory Animals. Recognition and Alleviation of Pain in Laboratory Animals. Washington (DC): National Academies Press (US); 2009. 2, Mechanisms of Pain. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK32659/}

^{Ahmad AH, Zakaria R. Pain in Times of Stress. Malays J Med Sci. 2015 Dec;22(Spec Issue):52-61. PMID: 27006638; PMCID: PMC4795524.}

^{Meerveld BG, Johnson AC. Mechanisms of Stress-induced Visceral Pain. J Neurogastroenterol Motil. 2018 Jan 30;24(1):7-18. doi: 10.5056/jnm17137. PMID: 29291604; PMCID: PMC5753899.}

^{Barroso J, Branco P, Apkarian AV. Brain mechanisms of chronic pain: critical role of translational approach. Transl Res. 2021 Dec;238:76-89. doi: 10.1016/j.trsl.2021.06.004. Epub 2021 Jun 25. PMID: 34182187; PMCID: PMC8572168.}